گزارش یک پرونده:

مدیریت مصرف آب زراعی اگرچه تنها در 20% از اراضی قابل کشت مطرح است اما، 50% از غذای مورد نیاز جمعیت فعلی زمین از همین اراضی به دست می آید . کشورهای در حال توسعه، یک چهارم اراضی آبی دنیا را در اختیار داشته و درایران، حدود 60% از اراضی تحت کشت آبی است که 90% از تولیدات غذایی کشور را تأمین میکند.

گرمای هوا در فصل تابستان در تمامی سطوح توجه به مقوله آب را بر می انگیزد و با توجه به توزیع مکانی نامناسب بارش در کشور و عدم تطابق زمانی بارندگی با فصل آبیاری، بحران آب  را باید جدی گرفت.

 آنچه مسلم است، ایران برای بقای کشاورزی داخلی و تأمین مایحتاج خود در آینده ای نه چندان دور، گرفتار کمبود منابع آبی تجدید شونده خواهد بود (سهم ایران از این منابع در حال حاضر حدود 0.36% (سی و شش صدم درصد)است و جمعیت ایران، 1% از جمعیت دنیاست!) و برای مقابله با آن باید به نزدیکترین، با صرفه ترین و قابل اجراترین روشها تکیه کرد .

وقتی از با صرفه ترین و قابل اجرا ترین روشها صحبت می کنیم منظور راهکارهایی است که ضمن انطباق با شرایط بومی منطقه بهره مندی بیشتر از سطح نرمال تمامی استعدادها و منابع آبی را به همراه داشته باشد.

راهبردی که اکنون در بحث  تامین آب و در قالب مدیریت یکپارچه منابع آب انجام می پذیرد، فرایندی است که توسعه و مدیریت هماهنگ آب، خاک و منابع وابسته را به‌منظور حداکثر نمودن رفاه اقتصادی و اجتماعی به شیوه‌ای عادلانه و بدون لطمه‌دیدن پایداری اکوسیستم‌های حیاتی دنبال می‌کند و بر اساس اصول دوبلین آب در دسترس را  منبعی محدود و آسیب‌پذیر می داند که برای تداوم حیات، توسعه و محیط‌ زیست کالایی ضروری است.

درسهای هزاره سوم می آموزد که تداوم حیات در گروه اقتصادی است که متضمن توسعه بوده و حداکثر سلامت محیط زیست را به همراه داشته باشد. اقتصاد گیلان سالهاست که با کشاورزی و تولید محصول برنج گره خورده و به جهت تامین نیاز آبی استان در فصل کشاورزی به جهت ارتقای زیرساختهای اقتصاد مبتنی بر کشت برنج ،احداث سدهای لاستیکی، سدهای مخزنی چند منظوره با نقش اصلی تنظیم جریان رودخانه‌ها و تأمین نیازهای شرب، صنعت، کشاورزی، محیط زیست، تولید انرژی برق‌آبی و همچنین کنترل سیلاب در کنار احیاء آب بندانها،لایروبی انهار و کانالها،استفاده از چاههای عمیق و غیر عمیق، بهره گیری از ایستگاههای پمپاژ برای استحصال آب 52 رودخانه  ونیز آب بازگشتی از زهکشها در دستور کار مجموعه مدیریت آب استان قرار گرفته است.

فصل کشاورزی جاری ترکیب نامتجانسی از افزایش قابل ملاحظه دما در روزهای بلند تابستان ، کاهش ورودی سد سفیدرود به عنوان اصلی ترین منبع تأمین کننده آب مورد نیاز شالیزارها و نیز کاهش منابع آبی همچون بارش های فصلی و آورد رودخانه هاست.

هم اکنون و برای بهره مندی از تمامی ظرفیتهای آبی استان در قالب مدیرت یکپارچه منابع، علاوه بر نوبت گذاری در استفاده از ذخیره آب سد سفیدرود که حالا در مرحله هفتم به سر می برد، با اقداماتی که از ماههای انتهایی سال گذشته جهت به روز رسانی تاسیسات آبی استان صورت گرفته، 525 ایستگاه پمپاژ با مالکیت آب منطقه ای گیلان و 435 ایستگاه نیز با مالکیت سایر،257 حلقه چاه، 394سردهنه خاکی و قریب 2000 پهنه آب بندان به مساحت بیش از 8500 هکتار در مدار استفاده بوده و در بیش از2000 کیلوتر از انهار و کانالها لایروبی صورت گرفته است.

در شرایطی مشابه فصل کشاورزی جاری که دما افزایش قابل ملاحظه ای داشته با توجه به اینکه آب بندانها به عنوان یکی از منابع سنتی تامین آب به تناسب از سطح زیاد و عمق کم برخوردار می باشند  بدین جهت شدت تبخیر نیز در آن ها اوج می گیرد و با توجه به اینکه اکثرا دارای پوشش خاکی در کف می باشند متاثر از پایین رفتن تراز آبهای زیرزمینی به خاطر استفاده از چاهها، با کاهش تراز آب در آنها نیز روبرو می باشیم.

شبکه های زهکشی تاریخچه ای سه هزار ساله دارند ولی شاید بتوان گفت از عمر  شبکه های زهکشی به شیوه امروزی حدود ۱۹۰ سال می گذرد و احداث اولین شبکه های نوین آبیاری و زهکشی ایران در دهه ۱۳۱۰ در جنوب کشور صورت گرفته است .تاریخچه آبیاری در گیلان نشان میدهد که برنامه ریزی، ساخت و تجهیز سیستمهای مدرن آبیاری به سالهای دهه چهل شمسی باز میگردد.

 وسعت دشت گیلان 34500 هکتار و وسعت خالص اراضی شالیکاری برابر با 170000 هکتار است. طول کانال انتقال آب در شبکه آبیاری سفیدرود برابر با 260 کیلومتر، کانال درجه 1 برابر با 300 کیلومتر،کانال درجه 2 برابر با 724 و طول زهکش سطحی برابر با 1360 کیلومتر است. طول جاده سرویس در شبکه به 1850 کیلومتر رسیده و ابنیه موجود شامل 7000 مورد دریچه، سیفون و ناو و... است(مجموعه مقالات کارگاه فنی مشارکت کشاورزان در مدیریت شبکه های آبیاری - نشریه شماره27 سال1378)

در سه حالت افزایش و جمع شدن آب بر روی سطح زمین( غرقابه شدن)که به واسطه سیلاب یا باران پدید می آید ، بالا آمدن سطح آب زیر زمینی در زیر خاک و تجمع نمک در خاک، زهکشی زمینهای کشاورزی امری لازم و ضروری است و هدف نهایی ز‌هکشی تداوم و افزایش تولیدات کشاورزی طی یک دوره طولانی وماندگار با فراهم شدن محیط مناسب برای فعالیت ریشه گیاه ( تناسب آب و هوای خاک)، کنترل بیلان نمک خاک در شرایط فاریاب ، بهبود راندمان کارایی ماشین آلات کشاورزی و امکان اجرای عملیات زراعی به ویژه در هنگام دوره کاشت و برداشت محصول است.

تلاشها حول این محور است تا از قطره قطره آب در دسترس بهترین استفاده صورت پذیرد . شرایط جدیدی که ناشی از تغییرات رخ داده در اقلیم طی سالهای اخیر به وجود آمده موجب گردیده تا راهکارههایی اتخاذ شود که حتی از ظرفیتهای آبهای برگشتی از مزارع نیز در قالب یک فرصت به جهت تامین نیاز های اراضی کشاورزی برنامه ریزی و  استفاده شود.

در این راستا و در نقاط مختلف استان همچون شهرستانهای رشت،بندر انزلی،صومعه سرا،آستانه اشرفیه،لاهیجان،لنگرود  و رودسر بر اساس تجربیات مدیریتی حاصل از شرایط ویژه فصول آبیاری گذشته تدبیری اتخاذ شده تا با ایجاد سده های خاکی و سنگی جلوی جریان آبی که  به دریا می ریخت  را مسدود کرده و پیرو آن  از پیشروی آب شور نیز به سمت مزارع جلوگیری به عمل آید.

در این شیوه و هنگامی که سطح آب حاصل از جریان زهکشهای مزارع از ارتفاع مناسبی برخوردار گردید با بهره گیری از 220 ایستگاه پمپاژ ظرفیت جدیدی از آبهای در گردش به سمت مزارع در حال هدایت می باشد .